नेपाली शिक्षा विभाग त्रिभुवन विश्वविद्यालय, शिक्षाशास्त्र केन्द्रीय विभाग, कीर्तिपुरअन्तर्गत रहेका विभिन्न विभाग (प्रशासनिक एवम् प्राज्ञिक विभाग) मध्येको एक हो । यो विभाग नेपाली भाषा शिक्षक एवम् भाषिक अनुसन्धाता उत्पादनका दृष्टिले राष्ट्रिय एवम् अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा प्रसिद्ध रहेको छ । स्नातकोत्तर तहको नेपाली शिक्षा शिक्षणका दृष्टिले नेपाली शिक्षा विभाग अग्रणी रहेको छ । यस विभागबाट उत्पादित जनशक्तिले नेपाली भाषा, भाषाविज्ञान, साहित्य, भाषाशिक्षण, व्याकरण, अध्ययन—अनुसन्धान लगायतका प्राज्ञिक क्षेत्रमा योगदान दिदै आएका छन् । यस विभागले नेपालका विभिन्न भूभागबाट स्नातकोत्तर तहको अध्ययन गर्न आएका विद्यार्थीहरूलाई समयानुकुल शिक्षा प्रदान गर्दै आएको छ ।

वि. सं. २०२९ सालमा शिक्षाशास्त्र अध्ययन संस्थानको स्थापनासँगै नेपाली शिक्षा विभागको जग बसालिएको हो । यससँगै बि. एड. कार्यक्रमसमेत सञ्चालन गरिएको थियो । नेपाली शिक्षा विभाग अलग्गै विभागको रूपमा स्थापित हुनुपूर्व नेपाली शिक्षण विभाग र अङ्ग्रेजी शिक्षण विभागलाई एकीकृत गरी भाषाकला केन्द्रीय विभाग नामकरण गरिएको थियो । पछि नेपाली शिक्षण विभाग र अङ्ग्रेजी शिक्षण विभाग अलगअलग भएपछि नेपाली शिक्षा विभाग अलग्गै विभागका रूपमा स्थापित भएको हो । यस विभागअन्तर्गत स्नातकोत्तर तह (एम. एड) को कार्यक्रम वि. सं. २०४० देखि सञ्चालनमा आएको हो । प्राज्ञिक र प्रशासनिक गरी हाल १८ सदस्य रहेको यस विभागले निरन्तर रूपमा नेपाली भाषा शिक्षामा आवश्यकीय योगदान पुर्‍याउँदै आएको छ ।

दृष्टि

नेपाली शिक्षा विभागको मूल दृष्टि नेपाली भाषा, भाषाशिक्षण, भाषिक एवम् शैक्षिक अनुसन्धानका क्षेत्रमा उत्कृष्ट केन्द्र बन्नु रहेको छ । यसअलावा यसको दृष्टि राष्ट्रका लागि आवश्यक भाषिक एवम् शैक्षिक योजना र नीति निर्माण, अन्य राष्ट्रभाषाका लागि आवश्यक पाठ्यक्रम, पाठ्यपुस्तक, शिक्षण, मूल्याङ्कन, अध्ययन, अन्वेषण आदिका लागि आवश्यकीय सहजीकरण, सामाजिक–सांस्कृतिक सहिष्णुता कायम, भाषा–साहित्यिक उन्नययन, भाषिक मानकीकरण आदिका क्षेत्रमा अपेक्षाकृत योगदान पु¥याउनुमा केन्द्रित रहेको छ ।

जोड

नेपाली शिक्षा विभागले निम्नानुसारका क्षेत्रमा विशेष जोड दिदै आएको छ:
भाषाशिक्षण, भाषापाठ्यक्रम, भाषापाठ्यपुस्तक, भाषापाठ्यक्रम र भाषापाठ्यपुस्तकको तुलनात्मक अध्ययन, भाषा र भाषिकाको अध्ययन, भाषिक मूल्याङ्कन, द्विभाषिकता, बहुभाषिकताको अध्ययन, दोस्रो भाषाशिक्षण, व्यतिरेकी विश्लेषण, त्रुटि विश्लेषण, शैलीविज्ञान, अनुवाद, सङ्कथन विश्लेषण, बालभाषाको अध्ययन, बालसाहित्यको अध्ययन, मातृभाषाको अध्ययन, दोस्रो भाषाको अध्ययन, राष्ट्रभाषा र विदेशी भाषाको अध्ययन, विभिन्न दृष्टिले भाषाप्रयोगको अध्ययन, आदि ।

कार्यक्रम

नेपाली शिक्षा विभागअन्तर्गत स्नातकोत्तर तहको कार्यक्रम सञ्चालनमा रहेको छ । चार सत्रमा सञ्चालित यस कार्यक्रममा सत्रअनुसारका विषयको अध्ययन, अध्यापन हुँदै आएको छ । यसअन्तर्गत पहिलो सत्रमा भाषाविज्ञान, नेपाली आख्यान र नाटक, पूर्वीय र पाश्चात्य समालोचना, प्रायोगिक भाषाविज्ञानका प्रमुख आयाम, दोस्रो सत्रअन्तर्गत भाषिक परीक्षण, नेपाली कविता काव्य, आधुनिक नेपाली निबन्ध र समालोचना, सामाजिक तथा मनोभाषाविज्ञान, तेस्रो सत्रअन्तर्गत नेपाली भाषाशिक्षण, भाषिक अनुसन्धान विधि, भाषाविज्ञानका प्रमुख सिद्धान्त, भाषिक विधा शिक्षण र चौथो सत्रअन्तर्गत अभ्यास शिक्षण, शोधपत्र र भाषिक सम्पादन कला विषयको अध्ययन अध्यापन हुने गरेको छ ।

लक्ष्य

नेपाली शिक्षा विभागको मुख्य लक्ष्य विभिन्न तहका लागि आवश्यक दक्ष नेपाली भाषा शिक्षक, अनुसन्धाता, पाठ्यक्रमविद, भाषिक नीति निर्माता, योजनाकारलगायतको उत्पादन गरी राष्ट्रका लागि योगदान पु¥याउनु रहेको छ।